Giriş

Ergenlik, bireyin fiziksel, psikolojik, sosyal ve duygusal değişimler yaşadığı hassas bir gelişimsel dönemdir. Bu dönemde, karşı cinsten olanlar dahil akranları tarafından beğenilmenin ve beden imgesinin önemli olduğu, ergenlerin uzun saatler boyunca ayna karşısında vakit geçirmesiyle kendini göstermektedir.¹ Bedenlerinde yaşanılan değişiklikler ergenlerin bedenlerinden tatminsizlik duymasına da sebep olabilir.² Wilkosz ve ark.’nın³ çalışmasına göre ergen erkeklerin %22’si ve kadınların %24’ü bedeninden tatmin olmamaktadır. Türkiye İstatistik Kurumu’nun 2019 verilerine göre ülkemizde 15 yaş üstü bireylerin %35’i kilolu, %21,1’i ise obezdir.⁴ Benlik saygısı, kişinin kendini yeterli, güvenli, önemli olarak algılama derecesidir.⁵ Yetersiz benlik saygısı, aşırı katı bir yaşam felsefesi oluşturma, içe kapanma, psikosomatik hastalıklar ve saldırgan davranışlara sebep olabilmektedir.⁶ Ergenlerin fiziksel görünümlerinin benlik saygılarını etkilediği bilinmektedir.⁷

Obezite vücutta aşırı yağ birikmesinin sağlık üzerinde olumsuz bir etkiye sebep olduğu medikal bir sorundur.⁸ Obezite tüm dünyada önemli bir toplum sağlığı sorunudur.⁹ ABD’den gelen epidemiyolojik veriler çocuk ve ergenlerin %17’sinin fazla kilolu ya da obez olduğunu göstermiştir.¹⁰ Obez çocuk ve ergenler ve onların ailelerinde yapılan çalışmalar ortalama kilolu çocuk ve ergenlere kıyasla fiziksel, duygusal, sosyal ve okuldaki işlevsellikte belirgin bir azalma bildirmiştir.¹¹ Hatta bir çalışmada obez çocukların yaşam kalitesindeki etkilenme düzeyi kanserli çocukların düzeyine benzer bulunmuştur.¹² Çocuk ve ergenlerde vücut ağırlığı ve ruhsal sorunlar arasında iki yönlü bir ilişki bulunmaktadır. Ruhsal sorunlar obezitenin başlaması ve sürmesine katkı yapabilirler.¹³ Ergenlikte geçirilen bir depresyon döneminin ardından Beden kitle indeksi (BKE) hızlıca arttığı gösterilmiştir.¹⁴ Bu ilişki fiziksel aktivitede azalma, depresyonla ilişkili olarak iştah artışı ya da depresyonu tedavi etmek için kullanılan ilaçların yan etkileri ile açıklanabilir.¹⁵ Diğer yandan obezite, sosyal ortamlara yabancılaşma, akran ilişkilerinde bozulma, benlik saygısının düşük olması, beden imgesinde çarpıklık, anksiyete ve depresyonla ilişkili bulunmuştur.^16,17

Ergenlerde düşük kilolu olmanın beden imgesi ve benlik saygısına etkisi daha az araştırılan bir konu olmakla birlikte ergenlerin %5-12’sini etkilediği tahmin edilmektedir.¹⁸ Düşük kilolu kızların normal kilolu ve obez kızlardan daha yüksek beden tatminine sahip olduğu görülürken erkeklerde hem düşük hem de yüksek kilolu olmak düşük beden tatmini ile ilişkili bulunmuştur.¹⁹

Beden tatminini etkileyen bir başka parametre de boy kısalığıdır. Kapsamlı epidemiyolojik çalışmalarda, boy kısalığı olan bireylerde normal ya da uzun boylu olanlara kıyasla ruh sağlığının daha kötü olduğu ve sağlıkla ilişkili yaşam kalitesinin azaldığı gösterilmiştir.^20,21 Yine erkeklerde boy kısalığının intihar girişimiyle ilişkili olduğu da tespit edilmiştir.²²

Çocuklarda kaygı bozuklukları yaygınlığı %6,5 olarak tahmin edilmektedir ve bu yaygınlık giderek artmaktadır.²³ Özellikle obezitenin beraberinde getirdiği dışlanma, eleştirilme ve akran ilişkilerindeki sorunlar kaygıyı artıran faktörler olabilir. Düşük sosyoekonomik statünün de anksiyete için risk faktörü olduğu bildirilmiştir ve bu durum obez çocuk ve ergenlerin ailelerinde daha sıktır.^24,25

Bu çalışmanın amacı, lise öğrencilerinde boy ve kilo gibi antropometrik ölçümler ve sosyoekonomik durum gibi bazı değişkenlerle benlik saygısı, anksiyete belirtileri ve ümitsizlik arasındaki ilişkinin gösterilmesidir. Hipotezimiz kilolu-obez ya da kısa boylu bireylerde benlik saygısının düşük, umutsuzluk ve sosyal anksiyete seviyesinin yüksek olacağıdır.

Gereç ve Yöntem

Örneklem

Çalışma örneklemini Ankara il merkezinde yer alan 10 lisedeki 9., 10., 11. ve 12. sınıf öğrencileri oluşturmuştur. Eşit dağılım olması için her sınıfın A şubeleri seçilmiş ve her okuldan yaklaşık 100 öğrenci alınmıştır. Okullarda görüşmeler yapılmadan önce Ankara İl Milli Eğitim Müdürlüğü’nden izin alınmıştır. Ayrıca Ankara Eğitim ve Araştırma Hastanesi Etik Kurulu'ndan (tarih: 10.01.2014 numara: 0533/4439) onay alınmıştır.

Ölçek formları öğrenciler tarafından sınıflarında dolduruldu. Ölçümler hassas bir tartı aleti ve mezura ile yapıldı ve ölçümler kg ve cm cinsinden kaydedildi. BKE hesaplanması için ağırlık (kg) değeri boy (m) değerinin karesine bölündü (kg/m²). Çalışmaya alınmadan önce ergenlere çalışma hakkında bilgi verildi ve velilerine de bilgi verilerek bilgilendirilmiş gönüllü onam formu imzalatıldı.

Ölçekler

Rosenberg Benlik Saygısı Ölçeği: Rosenberg tarafından geliştirilen ölçek 12 alt kategoride toplam 63 sorudan oluşmaktadır.²⁶ Soruların her biri “kesinlikle katılıyorum”, “katılıyorum”, “katılmıyorum”, “kesinlikle katılmıyorum” olarak cevaplanmaktadır. Puan yükseldikçe benlik saygısı düşmektedir. Ölçeğin Türkçe geçerlilik ve güvenilirlik çalışması Çuhadaroğlu²⁷ tarafından yapılmış ve Cronbach alfa güvenilirlik katsayısı 0,71 olarak hesaplanmıştır. Ölçek daha önce ergenlerde çalışılmış ve güvenilirliği yüksek bulunmuştur.²⁸ Bu çalışmada ölçeğin tüm sorularının öğrenciler tarafından doldurulması istenmiş ancak analizlerde sadece ölçeğin 10 soruluk Benlik Saygısı alt ölçeği kullanılmıştır.

Beck Umutsuzluk Ölçeği: Beck ve ark. ²⁹ tarafından geliştirilen 20 maddelik bir kendini değerlendirme ölçeğidir. Sorular “evet” ya da “hayır” şeklinde cevaplandırılır ve her yanıt için 0 ya da 1 puan verilir. Ölçek için en yüksek puan 20’dir ve puan arttıkça umutsuzluk da artmaktadır. Ölçeğin Türkçe versiyonunun geçerlilik ve güvenilirlik çalışması Seber ve ark.³⁰ tarafından yapılmıştır.

Çocuklar için Sosyal Anksiyete Ölçeği: Ölçek La Greca ve ark.³¹ tarafından geliştirilmiştir. On sorudan oluşan bu ölçek, 1993’te gözden geçirilerek 18 sorudan oluşan yenilenmiş ölçek hazırlanmıştır. Beşli Likert tipi sorulardan oluşan ölçekten alınabilecek puanlar 18-90 arasında yer almaktadır. Yüksek puan sosyal anksiyetenin daha yüksek olduğuna işaret etmektedir. Ölçeğin Türkçe versiyonunun geçerlilik ve güvenilirlik çalışması Demir ve arkadaşları tarafından yapılmıştır.³²

İstatistiksel Analiz

Çalışmadan elde edilen verilerin özetlenmesinde tanımlayıcı istatistikler sürekli değişkenler için dağılıma bağlı olarak ortalama ± standart sapma (SS) ve medyan (minimum-maksimum) olarak tablo halinde verildi. Kategorik değişkenler sayı ve yüzde olarak özetlendi. Her bir sayısal değişkene ait normal dağılım kontrolü Kolmogorov-Smirnov istatistiği ile incelendi (Q-Q ve histogram grafikleri ile normal dağılım gösterip göstermediği kontrol edildi). Bağımsız iki grup karşılaştırmalarında, sayısal değişkenlerin normal dağılım göstermediği durumlarda Mann-Whitney U testi kullanıldı. Bağımsız ikiden fazla grup karşılaştırmalarında, sayısal değişkenlerin normal dağılım gösterdiği durumlarda Tek Yönlü Varyans Analizi (One-Way ANOVA), normal dağılım göstermediği durumlarda ise Kruskall-Wallis testi kullanıldı. Gruplar arasındaki farklılıklar, parametrik testlerin uygulandığı karşılaştırmalarda verinin dağılımının homojen olduğu durumda Tukey testi, homojen olmadığı durum/durumlarda ise Games-Howell testi ile değerlendirildi. Parametrik olmayan testlerde gruplar arasındaki farklılıkların tespiti için Dwass-Steel-Critchlow-Fligner test kullanıldı. Kategorik değişken karşılaştırmalarında Pearson ki-kare testi kullanıldı. Yaş ve BKE ile kullanılan ölçeklerin sonuçları arasındaki ilişkilerin incelenmesinde Spearman-Rho Korelasyon Katsayısı kullanıldı. İstatistiksel analizler ve figürler Jamovi (versiyon 1.6.3, 2020, https://www.jamovi.org) ve JASP (versiyon 0.13.1, https://jasp-stats.org) programları kullanılarak yapıldı ve istatistik analizlerde anlamlılık düzeyi 0,05 olarak dikkate alındı.

Bulgular

Çalışmaya toplam 1.025 öğrenci dahil edildi. Bunlardan 403’ü (%39,3) erkek ve 622’si (%60,7) kadındı. Öğrencilerin ortalama yaşı 16,0 (±1,2) yıl olarak bulundu. Boy ve ağırlık ortalamaları 168,8 (±8,4) cm ve 60,1 (±11,4) kg idi. Ortalama BKE değeri 21,0 (±3,0) idi. Sınıflar arası karşılaştırma yapıldığında 12. sınıfların en uzun, 11. sınıfların ise en kilolu olduğu gözlendi (Tablo 1).

Çalışmaya katılan öğrencilerin ortalama kardeş sayısı 2,4 (±1,1) idi. Annelerin %37,8’i ilköğretim mezunu iken babaların %37,5’i üniversite mezunu idi. Annelerin %69,6’sı çalışmıyorken babaların %39,8’inin serbest meslek icra ettiği öğrenildi. Öğrencilerin ailelerinin 938’inde gelirin asgari ücretin üzerinde olduğu ifade edildi. Öğrencilerin %59,4’ü normal kiloda olduğunu ifade ederken, %64,8’i boyunun normal olduğunu düşünüyordu (Tablo 2).

Öğrencilerin medyan toplam RBSÖ puanı 0,8 (0,0-5,2), medyan BUÖ puanı 5,0 (0,0-20,0) ve medyan ÇSAÖ puanı 38,0 (18,0-90,0) olarak bulundu. Sınıflar arasındaki karşılaştırmada üç ölçek için de anlamlı bir fark bulunmadı (Tablo 3).

Kız ve erkek öğrencilerin karşılaştırılmasında kızlarda benlik saygısı (medyan 20,2; 15,8-24,6) erkeklerden daha kötüydü (medyan 18,0; 13,0-23,0) (p<0,001). Umutsuzluk ve sosyal anksiyete bakımından kızlarla erkekler arasında fark bulunmadı (Tablo 4).

Öğrencileri BKE değerlerine göre gruplara ayırmak için Dünya Sağlık Örgütü tarafından önerilen sınıflandırma kullanılarak BKE <18,5 olanlar düşük kilolu (s=201), 18,5-25 olanlar normal kiloda (s=733) ve 25’in üzerindekiler kilolu ya da obez (s=91) olarak gruplara ayrıldı.³³ Buna göre RBSÖ medyan puanları gruplar arasında benzerdi. BUÖ puanlarının düşük kilolu olanlarda ve kilolu-obez olanlarda normal kiloda olanlardan yüksek olma eğiliminde olduğu gözlenirken aradaki fark anlamlılık düzeyine ulaşmadı (p=0,051). Benzer şekilde ÇSAÖ puanlarının da düşük kilolu olanlarda ve kilolu-obez olanlarda normal kiloda olanlardan yüksek olma eğiliminde olduğu gözlenirken aradaki fark anlamlılık düzeyine ulaşmadı (p=0,073) (Tablo 5). Her üç ölçek için de kız ve erkek öğrenciler BKE değerlerine göre ayrı ayrı değerlendirildiğinde de gruplar arasında fark bulunmadı (Tablo 6).

Öğrencilerin boy değerlerinin Türkiye normatif değerleri ile karşılaştırılması için Neyzi ve ark.³⁴ çalışmasından yararlanıldı. Buna göre normatif örneklemde 25 yüzdeliğin altı (kız öğrencilerde 157,8 cm, erkek öğrencilerde 165,5 cm) kesme değeri olarak alındı. Kız öğrencilerden 58’i ve erkek öğrencilerden 54’ü kısa boylu olarak gruplandırıldı. Kısa boylu olan ve olmayan kızlarda ve erkeklerde ortalama RBSÖ ve BUÖ puanları arasında anlamlı bir fark bulunmadı. Ortalama ÇSAÖ puanları ise hem kızlarda hem de erkeklerde kısa boylu olanlarda normal boyda olanlardan yüksekti (sırasıyla p=0,050 ve p=0,033) (Tablo 6).

Öğrencilerin ölçek puanlarının beden algılarına göre karşılaştırılması Tablo 7’de verilmiştir. Buna göre, fazla kilolu olduğunu düşünen öğrencilerin medyan RBSÖ puanı (20,25; 4,50-40,00) normal kiloda olduğunu düşünenlerden (1,00; 1,00-37,00) istatistiksel anlamlı olarak daha yüksek (p=0,001) bulundu. Fazla kilolu olduğunu düşünen öğrencilerin medyan ÇSAÖ puanı da (39; 18-87) normal kilolu olduğunu düşünen öğrencilerden (37; 18-90) anlamlı olarak yüksekti (p=0,005). BUÖ puanında ise fazla kilolu olduğunu düşünenlerle normal kiloda olduğunu düşünenler arasında anlamlı fark bulunmadı. Boyunun kısa olduğunu düşünen öğrencilerin medyan RBSÖ puanı (21,00; 6,00-40,00) normal boyda olduğunu düşünenlerinkinden (1,00; 1,00-37,86) istatistiksel anlamlı olarak daha yüksek bulundu (p<0,001). Boyunun kısa olduğunu düşünen öğrencilerin medyan ÇSAÖ puanı (39; 18-90) da normal boyda olduğunu düşünen öğrencilerinkinden (37; 18-90) anlamlı olarak yüksekti (p=0,034). BUÖ puanında ise kısa boylu olduğunu düşünenlerle normal boyda olduğunu düşünenler arasında anlamlı bir fark bulunmadı (Tablo 7).

Tartışma

Ankara’daki on liseden 1.025 kişi üzerinde yapılan bu çalışmada ergenlerin BKE ile benlik saygısı arasında istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki bulunamadı. Literatürde kilolu olup tıbbi yardıma başvurmamış ergenlerde beden algısının bozulduğunu ancak benlik saygısının normal aralıkta olduğunu bildiren çok sayıda çalışma bulunmaktadır.^35-38 Ülkemizden yapılan bir çalışmada da morbid obezite söz konusu olmadığında farklı BKE’ne sahip gruplar arasında benlik saygısı benzer bulunmuştur.³⁹ Çalışmamız önceki literatürü desteklemektedir. Ancak çalışmaların bir kısmında ise obez bireylerde benlik saygısının daha düşük olduğu bulunmuştur.⁴⁰ Bu çalışmalarla çalışmamız arasındaki temel farklılık daha ağır obezite olgularının değerlendirmeye alınmasından kaynaklanmaktadır. Klinik belirti vermeyen kilolu ya da hafif düzeyde obez bireylerde psikolojik sorunlar, normal kilodaki bireylerden anlamlı olarak farklı görünmemektedir.

Bireylerde benlik saygısını etkileyen faktörlerden birisi de bireyin gerçek kilosundan ziyade kendini nasıl gördüğüdür. Hamurcu ve ark.⁴¹ çalışmasında normal kilodaki bireylerin %49’unun kendisini kilolu ya da aşırı kilolu gördüğü, diğer yandan obez bireylerin %61’inin kendisini obez bulmadığı görülmüştür. Bu sonuçlar gerçek kiloyla algılanan kilo arasındaki farkın büyüklüğünü göstermektedir. Jansen ve ark.⁴² 9-13 yaşları arasındaki 5.764 çocukta yaptığı bir çalışmada da kilolu olmanın değil kilolu hissetmenin ruh sağlığında etkilenme ile ilişkili olduğu bulunmuştur. Çalışmamızda, kendisini kilolu olarak gören ergenlerde benlik saygısının anlamlı olarak daha düşük olduğu bulunmuştur. Bu bulgu, ergenlerde ruhsal sorunlar için risk gruplarını belirlerken BKE’ye göre kilolu olanlar yerine, kendisini kilolu olarak algılayanlara odaklanılması gerektiğini düşündürmektedir.

Beden gelişimi açısından kritik bir dönemde olan ve dış görünümlerine çok değer verdiği bilinen ergenlerde kilolu ya da obez olmanın sosyal ortamlara girmekle ilgili kaygıyı artırması beklenir. Önceki çalışmaların çoğunda BKE ile sosyal anksiyete düzeyleri arasında bir ilişki bulunamamıştır.^43,44 Ancak BKE ile dış görünüşe dayalı sosyal anksiyete arasında bir ilişki olduğu bildirilmiştir.⁴¹ Ülkemizde yapılan bir çalışmada ise obez bireylerde sosyal anksiyetenin sık görüldüğü bildirilmiştir.⁴⁵ İsveç’li obez çocuk ve ergenlerin alındığı bir çalışmada diğer risk faktörleri bakımından kontrol edildikten sonra anksiyete ve depresyon için riskin kızlarda normal popülasyondan %43, erkeklerde ise %33 daha fazla olduğu bulunmuştur.⁴⁶ Çalışmamızda, BKE gruplarına göre sosyal anksiyete açısından istatistiksel olarak anlamlı bir fark görülmemiştir, ancak kilolu olduğunu düşünenlerde sosyal anksiyete puanları yüksek bulunmuştur. Bu sonuç sosyal anksiyete bakımından da gerçek BKE değerlerinden ziyade kişilerin kendini nasıl hissettiğine dikkat edilmesi gerektiğini düşündürmektedir.

Umutsuzluk bireyin geleceğe ilişkin negatif beklentilere sahip olması olarak tanımlanır ve genellikle süreğen strese ve şiddete maruz kalan bireylerde görülür.⁴⁷ Kilolu ve obez bireyler kendi bedenlerinden tatmin olmadığından ve akranlarının dalga geçmesi ve çevrenin baskı yapması gibi stres faktörleri için risk altında bulunduğundan umutsuzluğun yüksek olması beklenmektedir. Çalışmamızda normal kiloda olanlar ve normal kiloda olduğunu düşünenlerde umutsuzluk puanları daha düşük olsa da fark anlamlılık düzeyine ulaşmamıştır. Çalışma örneklemimizde obez birey sayısı az olduğundan kilolu ve obez grupları birleştirildi. Kilolu ergenler obezlere göre daha az stres altında hissedeceğinden umutsuzluk puanları anlamlı bir farklılık göstermemiş olabilir.

Boyun ruhsal bozukluklar üzerindeki etkilerine dair çalışmalar kiloya göre daha azdır. Her iki cinsiyetten kısa boylu bireylerin damgalanma ve önyargıya maruz kaldığı bildirilmiştir.⁴⁸ Kısa boylu çocuklarda benlik saygısının daha düşük olduğu da bilinmektedir.⁴⁹ Çalışmamızda her iki cinsiyette de boy kısalığı ile benlik saygısı ve umutsuzluk arasında ilişki bulunamamıştır, ancak kısa boylu ergenlerde sosyal anksiyete anlamlı olarak yüksektir. Kısa boylu olduğunu düşünen ergenlerde benlik saygısı daha düşük ve anksiyete daha yüksek bulunmuştur. Bu bulgular hem boy kısalığının hem de boyunun kısa olduğu algısının ergenlerde ruhsal sorunlar için riski artırdığı yönündeki literatürü desteklemektedir.

Çalışmanın Kısıtlılıkları

Çalışmamızın en önemli güçlü yönü örneklem sayısının büyük olmasıdır. Hem kız hem de erkek öğrencilerin değerlendirilmesi cinsiyetler arası karşılaştırma yapma fırsatı sağlamıştır. Çalışmamızın en önemli kısıtlılığı psikiyatrik tanı görüşmesi yapılmaması ve katılımcıların ruhsal belirtilerinin ölçek puanları üzerinden değerlendirilmesidir. Gelecekteki çalışmalarda kendisini olduğundan daha kilolu ya da kısa boylu gören ergenlerdeki kişilik özellikleri ve bu düşüncelerin oluşturduğu ruhsal bozukluklar ele alınabilir.

Sonuç

Çalışmamızın bulguları ergenlerde ruhsal bozukluklar açısından özellikle değerlendirilmesi gereken bir grubu belirlemeye yardımcı olabilir. Kısa boylu olan, boyunun kısa olduğunu düşünen veya kilolu olduğunu düşünen ergenlerde danışmanlık faaliyetleri ile ruhsal hastalıkların gelişmesi önlenebilir ya da ruhsal hastalık geliştirenler erken dönemde fark edilerek psikiyatrik yardım almaları sağlanabilir.

Etik

Etik Kurul Onayı: Ankara Eğitim ve Araştırma Hastanesi Etik Kurulundan (tarih: 10.01.2014 numara: 0533/4439) onay alınmıştır.

Hasta Onayı: Çalışmaya alınmadan önce ergenlere çalışma hakkında bilgi verildi ve velilerine de bilgi verilerek bilgilendirilmiş gönüllü onam formu imzalatıldı.

Hakem Değerlendirmesi: Editörler kurulu tarafından değerlendirilmiştir. 

Yazarlık Katkıları

Cerrahi ve Medikal Uygulama: S.T., F.D.P., Konsept: S.T., Dizayn: S.T., F.D.P., Veri Toplama veya İşleme: S.T., F.D.P., Analiz veya Yorumlama: S.T., Literatür Arama: S.T., Yazan: S.T.

Çıkar Çatışması: Yazarlar tarafından çıkar çatışması bildirilmemiştir.

Finansal Destek: Yazarlar tarafından finansal destek almadıkları bildirilmiştir.